Đi dọc sông Đà đón Tết với phong tục kỳ lạ

Suốt 1 dải dài Tây Bắc, sông Đà đẹp đến mê hoặc. Từ ngàn đời nay, sông Đà đã ăn đời ở kiếp với cuộc sống của nhân dân dọc các tỉnh: Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Phú Thọ.

Sông Đà được khai sinh từ tỉnh Vân Nam, Trung Quốc với cái tên Lý Tiên Giang do hai nhánh Bả Biên Giang và A Mặc Giang hợp thành. Sau đó, du nhập quốc tịch Việt Nam với tên gọi Sông Đà. Biên giới Việt –Trung tại huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu là nơi dòng Đà Giang bắt đầu chảy. Từ đây, Đà Giang đi qua 5 tỉnh: Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Hòa Bình, Phú Thọ với chiều dài hơn 500km. Dòng Đà Giang len lỏi qua các vùng miền như một sợi chỉ nước đỏ ngầu song song những triền núi cao chót vót chạm mây.

Người Hà Nhì nhộn nhịp vào xuân

Mường Tè là huyện xa xôi heo hút nhất của tỉnh Lai Châu. Nơi thâm sơn cùng cốc ấy là điểm bắt đầu của một dòng Đà Giang oai hùng, kiêu hãnh. Huyện Mường Tè gồm 5 xã có người Hà Nhì sinh sống. Trong đó chủ yếu là ở các xã Ka Lăng, Thu Lũm và Mù Cả.

Trong những ngày giáp tết, Mường Tè trộn rộn niềm vui. Giữa trăm ngàn bận bịu của đời thường, đồng bào nơi đây như tạm quên đi những nhọc nhằn mưu sinh để hướng vào một cái tết đoàn viên, sum họp. Sắc đào trong thời khắc chuyển giao đã khoe sắc, tô thắm cả núi rừng biên cương của tổ quốc. Hơi sương giăng đầy những triền núi, cả thị trấn Mường Tè đẹp và nên thơ như một bức tranh thủy mặc với những nết chấm phá đầy kỳ công của tạo hóa.

Có lẽ Mường Tè là một trong những nơi đón tết cổ truyền sớm nhất cả nước. Không giống người Kinh, ở Mường Tè người ta đón tết từ những ngày đầu tiên của tháng chạp Dương lịch. Người Hà Nhì quan niệm, cứ trăng tròn 12 tháng là bắt đầu đón năm mới. Ngày tết đầu tiên được tính từ ngày Thìn (tức là ngày con rồng) của tháng 10 Âm lịch. Ngày Thìn theo quan niệm của người Hà Nhì tượng trưng cho sự phồn thịnh, giàu sang. Giờ đẹp nhất của ngày tết được tính từ tiếng gà gáy. Gác lại những lo toan, muộn phiền chuyện con trâu, nương rẫy họ đón nhận tết cố truyền như môt đặc ân và họ hưởng thụ. Suốt quãng thời gian ấy, họ giết lợn, mổ bò, chuẩn bị đặc sản núi rừng và tạm dừng việc lao động.

Người Hà Nhì đặc biệt quan trọng trong cách chọn ngày bắt đầu để đón tết. Ngày ấy phải là ngày rồng, tháng con chuột. Với đồng bào nơi đây, đó thực sự là ngày của thánh thần và cho đến nay vẫn tồn tại những bí ẩn khó lý giải. Để chuẩn bị đón Tết, các gia đình chuẩn bị kỹ lưỡng nguyên liệu đồ xôi, làm bánh dày, bánh trôi cách đó 1 tháng. Đồng bào nơi đây làm bánh dày cũng có những quy tắc riêng, nghiêm ngặt. Bánh phải kết thành cặp, không tách rời từng chiếc để tượng trưng cho tình bằng hữu, vợ chồng gắn bó keo sơn thuận hòa. Bánh trôi được nhào với nước, vo thành các viên nhỏ rồi đem luộc chín. Sau khi chín, bánh được vớt ra đặt trên lá dong hoặc lá chuối. Trong số bánh trôi đó, có 3 chiếc lớn nhất được nặn ra từ mẻ bột đầu tiên sẽ được người Hà Nhì chọn, rắc thêm vừng, mè để tiến hành làm lễ. Các loại bánh được các gia đình dâng lên trước bàn thờ gia tổ để bày tỏ lòng hiếu kính đến các đấng sinh thành và báo cáo về việc làm ăn trong một năm qua, mong muốn cuộc sống thịnh vượng đủ đầy trong năm mới.

Trong buổi sớm tinh mơ ngày con rồng đã được chọn, mỗi gia đình sẽ cử một người nhanh nhẹn (phụ nữ hoặc đàn ông) đeo gùi mang ống tre ra đầu suối để lấy nước lộc. Nước lộc trên đường lấy về tránh không được để rơi ra ngoài và khi mang về để dùng nấu đồ cúng tổ tiên. Mâm cúng sáng ngày thứ nhất được đồng bào đặt lên bàn thờ ngoài bát nước chè còn có bánh dày, bánh trôi, rượu, muối, thịt lợn… mỗi thứ đều một ít. Đặc biệt người đứng ra làm lễ cúng phải là người phụ nữ cao tuổi nhất trong gia đình đảm nhiệm và con cháu trong nhà phải đi theo cúi lạy bàn thờ tổ tiên.

Người Phù Lá nghe tiếng con vật đoán vận may

Chia tay bà con Hà Nhì nơi dẻo cao biên giới, chúng tôi tiếp tục cuộc hành trình dọc sông Đà đến vùng đất Điện Biên để khám phá phong tục đón tết mới lạ tại nơi này. Vào đất Điện Biên, dòng Đà Giang vẫn còn dữ tợn. Nước cuồn cuộn chảy nhưng trong vắt như mặt gương soi. Khi những nụ đào rừng nở vội khoe sắc hồng phai trên con đường về bản, lúc cái rét ngọt của khí trời vừa kịp len lỏi vào tà áo người thiếu nữ thì cũng là lúc người Phù Lá ở Điện Biên rộn ràng đón tết.

Tỉnh Điện Biên chủ yếu là nơi sinh sống của dân tộc Phù Lá và Lự. Với đặc thù riêng về phong tục tập quán, ngày nay người Phù Lá vẫn lưu giữ được những nét văn hóa truyền thống, đặc biệt là tục ăn tết mừng năm mới. Người Phù Lá bắt đầu ăn Tết cổ truyền vào ngày 30 của tháng cuối năm Âm lịch. Tết được tổ chức ăn trong 5 ngày. Người Phù Lá ăn tết chính trong 3 ngày từ mồng 1 đến mồng 3, nhưng các hoạt động vui xuân thường kéo dài từ mồng 1 đến hết ngày 15 tháng giêng, sau đó mới bắt đầu bước vào lao động sản xuất trong một mùa vụ mới.

Trong dịp Tết, bà con Phù Lá tổ chức múa xoè, hát đối, kéo co và tổ chức một số trò chơi văn hoá thể thao dân gian như: đánh quay, tó má lẹ. Khi hoa đào nở thắm hồng sườn núi, hoa mận trắng xoá những sườn đồi cũng là lúc đồng bào các dân tộc Phù Lá gác việc chuẩn bị Tết. Vào đêm 30 tết các già làng thường thức trắng nghe các con vật kêu để phán đoán may mắn. Con nào kêu trước, kêu sau sẽ dựa vào đó để xác định điều may rủi cho cả năm mới. Các thầy cúng được mời đến bên bàn thờ tổ tiên gia chủ để cúng trời, cúng đất, xin các vị thần, tổ tiên ông bà phù hộ độ trì cho con cháu mạnh khỏe, cả bản làm ăn phát đạt, mùa màng tốt tươi, mưa thuận gió hòa.

Mâm lễ cúng năm mới của người Phù Lá không thể thiếu thủ lợn và rau dài. Trong đêm giao thừa và ngày mồng 1 tết, người Phù Lá rất kiêng kị trong việc tiếp xúc với các đồ vật sắc, nhọn như: kim, dao, rựa vì cho rằng những thứ đó không đem lại may mắn cho gia đình. Những ngày tết cổ truyền, tại các bản của dân tộc Phù Lá rượu tràn như dòng Mo Phí mùa nước. Bà con tưng bừng đón tết, bàn cỗ đầy ắp thức ăn. Đến mỗi nhà một vài chén chúc tụng cũng đủ để tới khuya phải chân lần đất bước về nhà.

Tiệc rượu của người Phù Lá tạo nên nét đặc trưng riêng của vùng đất Điện Biên. Ngày tết, gia đình nào cũng chuẩn bị sẵn chum rượu cần làm bằng gạo nếp đã ngâm ủ kĩ bằng men lá. Bình rượu ấy được đặt giữa nhà, trên một chiếc thảm mây đan xen các hình vẽ, hoa văn tinh xảo. Cầu kỳ là thế nhưng với cách đón một cái tết lớn nhất trong năm, đó là niềm tự hào của tất cả bà con đồng bào nơi này. Thưởng rượu, chúc tụng đầu năm là các cụ cao tuổi và người trung niên trong bản uống trước, sau đó đến lớp thanh niên nam nữ uống tiếp. Mỗi người trong đợt uống như vậy được tính bằng một sừng trâu tiếp nước đổ vào chum, tiếp lần lượt đến khi hết rượu mới ngừng.